Toptailieu biên soạn và giới thiệu giải sách Kinh tế Pháp luật 10 trang 21,22,23,24,25,26 Bài 4: Cơ chế thị trường sách Cánh diều hay nhất, chi tiết sẽ giúp học sinh dễ dàng làm các bài tập từ đó nâng cao kiến thức và biết cách vận dụng phương pháp giải vào các bài tập trong SGK Kinh tế Pháp luật 10 Bài 4.

Sách giáo khoa Kinh tế Pháp luật 10 Bài 4 (Cánh diều): Cơ chế thị trường

Mở đầu trang 21 Kinh tế và Pháp luật 10: Trong lịch sử xã hội loài người, đã tồn tại nhiều cách thức vận hành hoạt động kinh tế khác nhau. Có ba cách thức cơ bản là kinh tế truyền thống - nền sản xuất vận hành theo kiểu tự cung tự cấp, kinh tế kế hoạch hoá tập trung - nền sản xuất vận hành theo mệnh lệnh của Chính phủ, và kinh tế thị trường - nền sản xuất vận hành theo cơ chế thị trường.

Em hãy xem một bản tin thị trường trong thời gian qua và cho biết tình hình sản xuất, nhu cầu tiêu dùng, giá cả thị trường của hàng hóa được thể hiện như thế nào ở bản tin đó.

Lời giải:

Bản tin thị trường hàng hóa ở 3 chợ đầu mối gồm Bình Điền, Hóc Môn, Thủ Đức ở thành phố Hồ Chí Minh.

- Tình hình sản xuất: Sản xuất tăng, cung ứng nguồn hàng dồi dào.

- Nhu cầu tiêu dùng: tăng để phục vụ nhu cầu mua sắm tăng cao của người dân trong dịp Tết Nguyên đán.

- Giá cả thị trường của hàng hóa: Hàng hóa không tăng giá.

1. Khái niệm cơ chế thị trường

Câu hỏi trang 21 Kinh tế và Pháp luật 10: Em hãy đọc trường hợp sau và trả lời câu hỏi:

Trường hợp: Cá Basa là một loại thuỷ sản được nhiều người tiêu dùng ưa thích. Một vài năm gần đây, do điều kiện sản xuất bất lợi, sản lượng cá giảm làm giá cá Basa trên thị trường tăng cao. Do giá tăng, nhiều người tiêu dùng có xu hướng chuyển dần sang dùng sản phẩm thuỷ sản khác để thay thế. Nhu cầu tiêu dùng cá Basa giảm sút trên thị trường trong một khoảng thời gian dài làm giảm giá sản phẩm này. Giá cả giảm, lợi nhuận thấp khiến người nuôi cá Basa cân nhắc chuyển vốn sang sản xuất sản phẩm khác. Trong khi đó, giá cả Basa giảm dần lại có thể kéo người tiêu dùng quay trở lại mua sản phẩm. Theo thời gian, tác động qua lại giữa các chủ thể kinh tế đã tự phát xác định giá cả sản phẩm cá Basa ở mỗi thời điểm trên thị trường.

a) Em hãy kể tên các chủ thể kinh tế có liên quan trong trường hợp nêu trên. Các chủ thể đó có ảnh hưởng lẫn nhau như thế nào trên thị trường?

b) Theo em, lựa chọn của các chủ thể kinh tế chịu ảnh hưởng của những yếu tố nào? Khi có sự thay đổi các lựa chọn của các chủ thể kinh tế, yếu tố gì của thị trường sẽ thay đổi theo?

Lời giải:

Yêu cầu a) Các chủ thể kinh tế có liên quan trong trường hợp nêu trên là: người tiêu dùng, người nuôi cá.

Các chủ thể đó tác động qua lại với nhau để phân bổ các nguồn lực, hình thành giá cả, xác định khối lượng và cơ cấu sản xuất, tiêu dùng tuân theo yêu cầu của các quy luật kinh tế trên thị trường.

Yêu cầu b) Theo em, lựa chọn của các chủ thể kinh tế chịu ảnh hưởng của những yếu tố như: giá cả, khối lượng và cơ cấu sản xuất, tiêu dùng.

Khi có sự thay đổi các lựa chọn của các chủ thể kinh tế, yếu tố giá cả của thị trường sẽ thay đổi.

2. Ưu điểm và nhược điểm của cơ chế thị trường

Câu hỏi trang 22 Kinh tế và Pháp luật 10: Em hãy đọc thông tin và trả lời câu hỏi:

Thông tin: Trước những áp lực cạnh tranh ngày càng cao trên thị trường về sản phẩm giấy nhập khẩu từ Trung Quốc, Đài Loan, In-đô-nê-xi-a, Pháp, các doanh nghiệp sản xuất giấy Việt Nam đã chú trọng đổi mới công nghệ sản xuất và áp dụng các công cụ cải tiến nhằm nâng cao chất lượng sản phẩm và năng lực cạnh tranh. Một sáng kiến tiêu biểu đã được áp dụng hiệu quả tại công ty Giấy, thuộc Tổng công ty Giấy Việt Nam là cải tiến lỗ cuộn giấy và máy cắt để giảm tỉ lệ giấy nhăn, giảm lượng giấy phế liệu, từ đó tăng sản lượng và chất lượng sản phẩm. Với những sáng kiến được áp dụng thường xuyên trong sản xuất kinh doanh, Tổng công ty Giấy Việt Nam giữ được vị thế dẫn đầu về quy mô, sản lượng và chất lượng trên thị trưởng Việt Nam.

(Theo khcncongthuong và Bộ Công Thương, năm 2021)

a) Em hãy cho biết trên thị trường giấy Việt Nam có sản phẩm của những nhà sản xuất giấy ở những quốc gia nào?

b) Vì sao các doanh nghiệp sản xuất giấy của Việt Nam luôn phải chú trọng cải tiến kỹ thuật, đổi mới công nghệ sản xuất

c) Hãy kể tên một số sản phẩm của Việt Nam đã xuất hiện trên thị trường các quốc gia khác và sản phẩm của quốc gia khác có trên thị trường Việt Nam mà em biết.

Lời giải:

Yêu cầu a) Trên thị trường giấy Việt Nam có sản phẩm của những nhà sản xuất giấy ở những quốc gia là: Trung Quốc, Đài Loan, In-đô-nê-xi-a, Pháp.

Yêu cầu b) Các doanh nghiệp sản xuất giấy của Việt Nam luôn phải chú trọng cải tiến kỹ thuật, đổi mới công nghệ sản xuất vì: nhằm nâng cao chất lượng sản phẩm và năng lực cạnh tranh trước những áp lực cạnh tranh ngày càng cao trên thị trường về sản phẩm giấy nhập khẩu từ Trung Quốc, Đài Loan, In-đô-nê-xi-a, Pháp.

Yêu cầu c)

- Một số sản phẩm của Việt Nam đã xuất hiện trên thị trường các quốc gia khác là: điện thoại, linh kiện, giày dép, gỗ…

- Sản phẩm của quốc gia khác có trên thị trường Việt Nam mà em biết là: máy vi tính, sản phẩm điện tử và linh kiện, vải, sắt thép, xăng dầu, xơ sợi, ô tô…

Câu hỏi trang 23 Kinh tế và Pháp luật 10: Quan sát hình ảnh, đọc thông tin và thảo luận:

Hình 1 cho em biết điều gì về nền kinh tế thế giới từ đầu thế kỉ XX đến đầu thế kỉ XXI?

Lời giải:

- Hình 1 cho em biết nền kinh tế thế giới từ đầu thế kỉ XX đến đầu thế kỉ XXI khủng hoảng trầm trọng.

Câu hỏi trang 23 Kinh tế và Pháp luật 10: Hình 2 phản ánh tình trạng gì xảy ra đối với tài nguyên nước? Dưới góc độ lợi ích của người sản xuất, em hãy giải thích vì sao một số nhà máy chọn phương án xả trực tiếp nước thải ra sông hồ tự nhiên? Việc làm này gây tác hại gì đối với môi trường và xã hội?

Lời giải:

- Hình 2 phản ánh tình trạng nước bị ô nhiễm từ nhà máy thải ra.

- Dưới góc độ lợi ích của người sản xuất, một số nhà máy chọn phương án xả trực tiếp nước thải ra sông hồ tự nhiên để tránh tốn kém chi phí xử lý nước thải, mang lợi lợi nhuận nhiều hơn. Chế tài xử phạt các vụ xả thải ra môi trường còn nhẹ nên các doanh nghiệp sẵn sàng chấp nhận xử phạt thay vì phải xử lý chất thải sau khi đưa ra môi trường. Hệ thống xử lý nước thải tiên tiến tốn quá nhiều kinh phí dù bị phạt nhưng hiện tượng này sẽ vẫn xảy ra thường xuyên vì như vậy mới giảm được nhân công, quỹ đất, kinh phí sản xuất.

- Việc làm này gây suy thoái môi trường tự nhiên và môi trường xã hội, gây ô nhiễm nước khiến cá chết hàng loạt.

+ Hậu quả của ô nhiễm môi trường nước đối với sinh vật dưới nước là hàng loạt tôm cá và những sinh vật dưới biển chậm phát triển. Khi mức độ ô nhiễm vượt quá giới hạn cho phép, chúng sẽ không thể thích nghi được, dẫn đến cái chết hàng loạt, làm tài nguyên biển, cũng như hệ sinh thái dưới nước bị suy kiệt.

+ Nếu ăn cá bị nhiễm độc, sức khỏe con người cũng bị đe dọa.

+ Dùng nước bị ô nhiễm để tưới tiêu cho cây trồng, hoa màu sẽ khiến chúng bị còi cọc, chậm phát triển. Nếu mức độ nhiễm bẩn của nước quá lớn còn làm thực vật bị chất hàng loạt, đất đai ngày càng bị cằn cỗi, dễ xói mòn.

Câu hỏi trang 23 Kinh tế và Pháp luật 10:

Thông tin. Trong giai đoạn 2008 - 2018, nền kinh tế Việt Nam tăng trưởng bình quân 6,1%. Thu nhập các nhóm dân cư đều tăng lên, đời sống của mọi tầng lớp dân cư được cải thiện. Tuy nhiên, tốc độ tăng thu nhập của nhóm nghèo luôn thấp hơn nhóm giàu, khoảng cách giàu nghèo ngày càng gia tăng. Theo kết quả khảo sát mức sống hộ gia đình của Tổng cục Thống kê năm 2002, thu nhập bình quân đâu người của nhóm nghèo là 107,7 nghìn đồng, nhóm giàu là 872,9 nghìn đồng. Năm 2016, thu nhập bình quân đầu người tương ứng của hai nhóm này là 771 nghìn đồng và 7 547 nghìn đồng.

Bất bình đẳng về kinh tế đi cùng với bất bình đẳng về tiếng nói và cơ hội khiến nhóm người nghèo nhất bị gạt ra bền lẻ xã hội. Hàng triệu người dân tộc thiểu số, nông, dân sản xuất nhỏ, người nhập cư, lao động phi chính thức và phụ nữ có khả năng bị nghèo hoá, khó tiếp cận dịch vụ công, khó tham gia vào quá trình ra quyết định và bị phân biệt đối xử.

(Theo thông tin của Tổng cục Thống kê và Báo cáo của Oxfam, năm 2017)

a) Từ thông tin bên, em hãy cho biết hệ quả tiêu cực của cơ chế thị trường là gì?

b) Theo em, bất bình đẳng về thu nhập giữa các tầng lớp dân cư trong xã hội có thể gây ảnh hưởng gì?

Lời giải:

Yêu cầu a) Hệ quả tiêu cực của cơ chế thị trường là: gia tăng sự phân hóa giàu nghèo và tăng sự bất bình đẳng xã hội.

Yêu cầu b) Bất bình đẳng về thu nhập giữa các tầng lớp dân cư có thể dẫn đến sự bất bình đẳng xã hội, cụ thể là:

+ Tiếng nói và cơ hội phát triển của nhóm người yếu thế bị gạt ra bên lề xã hội.

+ Hàng triệu người dân tộc thiểu số, nông, dân sản xuất nhỏ, người nhập cư, lao động phi chính thức và phụ nữ có khả năng bị nghèo hoá, khó tiếp cận dịch vụ công, khó tham gia vào quá trình ra quyết định và bị phân biệt đối xử.

3. Giá cả thị trường và chức năng của giá cả thị trường

Câu hỏi trang 24 Kinh tế và Pháp luật 10: Em hãy đọc thông tin và trả lời câu hỏi:

Thông tin: Tại khu vực miền Bắc, giá lợn hơi ngày 16/5/2021 ổn định so với mức giá cuối tuần trước và dao động trong khoảng từ 64.000 đồng kg đến 69.000 đồng kg. Cụ thể, tại các tỉnh Yên Bái, Nam Định, Hà Nam, Vĩnh Phúc và Ninh Binh, giá lợn hơi được thu mua chung mức 69.000 đồng/kg. Tỉnh Lào Cai tiếp tục giữ mức giá 64.000 đồng /kg. Đây cũng là mức giao dịch thấp nhất thời điểm hiện tại ở miền Bắc.

(Theo Tạp chí Công thương ngày 17/5/2021)

a) Thông tin bên cho em biết mức giá cụ thể của sản phẩm thịt lợn như thế nào?

b) Em hãy nhận xét về giá lợn hơi tại những thời điểm và địa điểm khác nhau theo thông tin bên.

c) Các thông tin đó cho em biết điều gì về giá cả?

Lời giải:

Yêu cầu a) Thông tin bên cho em biết mức giá cụ thể của sản phẩm thịt lợn thay đổi ở mỗi thời điểm nhất định.

Yêu cầu b)

- Giá lợn hơi tại các tỉnh Yên Bái, Nam Định, Hà Nam, Vĩnh Phúc và Ninh Binh khu vực miền Bắc ngày 16/5/2021 ổn định so với mức giá cuối tuần trước, được thu mua chung mức 69.000 đồng/kg.

- Giá lợn hơi tại tỉnh Lào Cai thấp nhất thời điểm ngày 16/5/2021 ở miền Bắc.

Yêu cầu c) Các thông tin đó cho em biết: Giá cả thị trường là giá hàng hoá và dịch vụ hình thành do tác động qua lại giữa các chủ thể kinh tế tham gia hoạt động mua bán trên thị trường tại một thời điểm, địa điểm nhất định.

Câu hỏi trang 25 Kinh tế và Pháp luật 10: Em hãy đọc thông tin và thảo luận:

Thông tin 1. Năm 2020, thị trường dầu thô đã trải qua cuộc khủng hoảng chưa từng có trong lịch sử. Do tác động kép của đại dịch COVID-19 và cuộc chiến về giá giữa các nước xuất khẩu dầu mỏ lớn trên thế giới, giá dầu thô Bơ-ren đã giảm từ gần 70 USD/thùng xuống dưới 20 USD/thùng từ tháng 01 đến tháng 4/2020. Sự sụt giảm đột biến về nhu cầu tiêu thụ dầu mỏ năm 2020 buộc Tổ chức các nước xuất khẩu dầu mỏ (OPEC) và các nước đối tác phải cắt giảm sản lượng ở mức kỷ lục 9,7 triệu thùng ngày, tương đương gần 10% nguồn cung toàn cầu. Giá dầu phục hồi trong tháng 12/2020 lên trên 50 USD thùng mức đủ bù chi phí với hầu hết công ty. Cơ quan thông tin năng lượng Mỹ dự báo, sản xuất ngoài nhóm các nước xuất khẩu dầu mỏ sẽ tăng 500.000 thùng ngày trong năm 2021 sau khi giảm 2,6 triệu thùng ngày trong năm 2020.

(Theo Tạp chí Con số và Sự kiện, ngày 09/8/2021)

Thông tin 2. Trong những năm qua, cơ cấu sản xuất một số loại nông sản xuất khẩu chủ lực của Việt Nam thường xuyên biến động, mà nguyên nhân chính là do biến động giá cả. Sự tăng giá hồ tiêu giai đoạn 2010 - 2015 khiến nhiều hộ nông dân các tỉnh Bình Dương, Binh Phước, Đăk Lăk phá bỏ vườn cà phê, vườn điều để chuyển sang trồng hồ tiêu. Tuy nhiên, do sự cạnh tranh từ các nước khác có cùng thế mạnh trồng hồ tiêu làm thị trường xuất khẩu của Việt Nam bị thu hẹp, giá hồ tiêu giảm mạnh từ năm 2017 đến năm 2019. Nhiều hộ trồng hồ tiêu lại chuyển sang trồng các loại cây ăn quả xuất khẩu tốt, hiện có giá cao như chuối, mít, sầu riêng, bưởi, …

(Theo Báo Dân Việt, ngày 22/4/2019)

a) Giá cả thị trường dầu thô đã biến động như thế nào trong năm 2020?

b) Thông tin về giá cả thị trường đã tác động như thế nào tới các chủ thể kinh tế có liên quan?

c) Thông tin 2 cho em biết điều gì về biến động của giá cả hồ tiêu trong giai đoạn từ năm 2010 - 2019?

d) Em có nhận xét gì về phản ứng của các hộ nông dân khi giá cả sản phẩm biến động?

Lời giải:

Yêu cầu a) Giá cả thị trường dầu thô đã trải qua cuộc khủng hoảng chưa từng có trong lịch sử. Do tác động kép của đại dịch COVID-19 và cuộc chiến về giá giữa các nước xuất khẩu dầu mỏ lớn trên thế giới, giá dầu thô Bơ-ren đã giảm từ gần 70 USD/thùng xuống dưới 20 USD/thùng từ tháng 01 đến tháng 4/2020.

Yêu cầu b) Thông tin về giá cả thị trường đã buộc Tổ chức các nước xuất khẩu dầu mỏ (OPEC) và các nước đối tác phải cắt giảm sản lượng ở mức kỷ lục 9,7 triệu thùng ngày, tương đương gần 10% nguồn cung toàn cầu.

Yêu cầu c) Thông tin 2 cho em biết biến động của giá cả hồ tiêu trong giai đoạn từ năm 2010 - 2019 là: giai đoạn 2010 - 2015 tăng giá, giá hồ tiêu giảm mạnh từ năm 2017 đến năm 2019.

Yêu cầu d) Phản ứng của các hộ nông dân khi giá cả sản phẩm biến động là: Các hộ nông dân khi giá cả sản phẩm biến động đều quan tâm và điều chỉnh hành vi của mình bằng cách chuyển sang trồng các loại cây ăn quả khác.

Luyện tập

Luyện tập 1 trang 26 Kinh tế và Pháp luật 10: Em hãy cho biết các nhận định sau đây đúng hay sai? Vì sao?

A. Cơ chế thị trường vận hành theo mệnh lệnh của Nhà nước.

B. Cơ chế thị trường vận hành theo các quy luật kinh tế khách quan

C. Chỉ có người sản xuất quan tâm tới giá cả thị trường.

D. Cơ chế thị trường không có sự tương tác giữa các chủ thể kinh tế.

Lời giải:

- Nhận định A sai, vì: cơ chế thị trường là cách thức vận hành của nền kinh tế, trong đó các chủ thể kinh tế tác động qua lại với nhau để phân bổ các nguồn lực, hình thành giá cả, xác định khối lượng và cơ cấu sản xuất, tiêu dùng tuân theo yêu cầu của các quy luật kinh tế.

- Nhận định B, đúng. Vì: cơ chế thị trường là cách thức vận hành của nền kinh tế, trong đó các chủ thể kinh tế tác động qua lại với nhau để phân bổ các nguồn lực, hình thành giá cả, xác định khối lượng và cơ cấu sản xuất, tiêu dùng tuân theo yêu cầu của các quy luật kinh tế; bên cạnh đó nhà nước thường tham gia điều tiết nền kinh tế ở mức độ nhất định để khắc phục những nhược điểm của cơ chế thị trường.

- Nhận định C, sai. Vì: giá cả là mối quan tâm của các chủ thể kinh tế khi tham gia thị trường. Thông qua sự biến động của giá cả, các chủ thể kinh tế nhận biết được sự khan hiếm hoặc dư thừa tương đối của hàng hoá , từ đó điều chỉnh hành vi của mình.

- Nhận định D, sai. Vì cơ chế thị trường là cách thức vận hành của nền kinh tế, trong đó các chủ thể kinh tế tác động qua lại với nhau .

Luyện tập 2 trang 26 Kinh tế và Pháp luật 10: Em hãy kết nối các ví dụ sau đây với những ưu điểm tương ứng của cơ chế thị trường.

A. Nhà sản xuất A phân phối lại nguồn hàng từ nơi có lãi ít đến nơi có lãi nhiều.

B. Nhà sản xuất X tập trung đầu tư vào cải tiến kỹ thuật, nâng cao tay nghề của người lao động.

C. Phát huy lợi thế về đất đai và khí hậu, nhiều nông dân các tỉnh Nam Trung Bộ đã chuyển từ trồng lúa sang trồng cây ăn quả xuất khẩu, mang lại hiệu quả kinh tế cao.

D. Vùng Tây Bắc phát triển dịch vụ du lịch trên cơ sở khai thác các giá trị văn hoá truyền thống của các dân tộc tại địa phương.

Lời giải:

- Nhà sản xuất A phân phối lại nguồn hàng từ nơi có lãi ít đến nơi có lãi nhiều: điều tiết lưu thông một cách tối ưu; thông tin thị trường nhanh nhạy

- Nhà sản xuất X tập trung đầu tư vào cải tiến kỹ thuật, nâng cao tay nghề của người lao động: thúc đẩy cải tiến kỹ thuật, hợp lý hóa sản xuất để hạ thấp chi phí.

- Phát huy lợi thế về đất đai và khí hậu, nhiều nông dân các tỉnh Nam Trung Bộ đã chuyển từ trồng lúa sang trồng cây ăn quả xuất khẩu, mang lại hiệu quả kinh tế cao: phát huy tốt nhất tiềm năng của mọi chủ thể, vùng miền, thúc đẩy liên kết kinh tế trong nước và hội nhập kinh tế quốc tế.

- Vùng Tây Bắc phát triển dịch vụ du lịch trên cơ sở khai thác các giá trị văn hoá truyền thống của các dân tộc tại địa phương: phát huy tốt nhất tiềm năng của mọi chủ thể, vùng miền, thúc đẩy liên kết kinh tế trong nước.

Luyện tập 3 trang 26 Kinh tế và Pháp luật 10: Em hãy thảo luận nhóm, chia sẻ thông tin và trả lời câu hỏi

a) Ở quê hương em có đặc sản gì nổi tiếng? Sản phẩm này hiện đã có mặt ở những vùng miền nào trong cả nước?

b) Theo em, vì sao các sản phẩm đặc sản của các địa phương hiện nay có thể mua được ở rất nhiều nơi trong cả nước?

c) Em có nhận xét gì về sự khác biệt mức giá các sản phẩm là đặc sản tại địa phương nơi sản xuất và tại những nơi khác? Tại sao lại có sự khác biệt đó?

Lời giải:

Yêu cầu a)

- Ở quê hương em có đặc sản nổi tiếng là: bún bò Huế.

- Sản phẩm này hiện đã có mặt ở nhiều vùng, miền trong cả nước như: Hà Nội, Sài Gòn, …

Yêu cầu b) Theo em, các sản phẩm đặc sản của các địa phương hiện nay có thể mua được ở rất nhiều nơi trong cả nước vì nhu cầu sử dụng của khách hàng sử dụng sản phẩm ngày càng nhiều ở mọi nơi. Nhờ thông tin thị trường nhanh nhạy, các chủ thể kinh tế điều tiết sản xuất để phát triển.

Yêu cầu c)

- Mức giá các sản phẩm là đặc sản tại địa phương nơi sản xuất và tại những nơi khác có sự khác biệt tùy vào sự khan hiếm hoặc dư thừa tương đối của hàng hóa sản phẩm.

- Có sự khác biệt đó vì thông qua giá cả, các chủ thể kinh tế có thể điều chỉnh hành vi của mình theo hướng có lợi nhất cho họ.